اسهال
شرح بیماری
افزایش غیرطبیعی دفعات اجابت مزاج که معمولاً با تغییر در قوام و حجم مدفوع همراه است، اسهال نامیده می‌شود. زمانی به مدفوع، اسهال می‌گویند که سه شرط حجم مدفوع زیاد، قوام مدفوع نرم و آبکی و تعداد دفع مدفوع بیش از سه نوبت در شبانه‌روز، وجود داشته باشد. اگر هرکدام از سه شرط فوق نباشد، نمی‌توان از اصطلاح اسهال استفاده کرد. به‌طور مثال کودکی که فردا امتحان دارد و به دلیل استرس تعداد نوبت‌های اجابت مزاج بیشتر می‌شود، اما حجم کلی مدفوع تغییری نمی‌کند. یا اگر مقدار زیادی مواد غذایی مصرف شده و حجم مدفوع بالا می‌رود، اما قوام آن تغییری نمی‌کند. هیچ‌کدام از این موارد اسهال نیست.
اسهال يك علامت است نه يك بيماري. در مواردی که اسهال بیش از یک هفته طول بکشد، می‌تواند نشانه بیماری جدی و مهمی باشد. این بیماری‌ها می‌تواند شامل، بیماری التهاب روده و در موارد کم‌خطرتر سندرم روده تحریک‌پذیر باشد.
انواع اسهال
- اسهال اسمزی
این نوع اسهال نشان می‌دهد که چیزی در روده، آب بدن را به داخل روده می‌کشاند و باعث ابتلا به اسهال می‌شود.
- اسهال ترشحی
بدن زمانی که روده نیازی ندارد، آب درون روده ترشح می‌کند و موجب این نوع اسهال می‌گردد. انواع عفونت، داروها و سایر موارد می‌تواند باعث ابتلا به اسهال ترشحی شود.
- اسهال اگزوداتیو
نوعی از اسهال است که در آن خون و یا چرک وجود داشته باشد. این نوع اسهال همراه با بیماری‌های التهابی روده، از قبیل بیماری کرون،کولیت اولسراتیو و یا بعضی از عفونت‌ها رخ می‌دهد.
عوامل خطر، علل و عوامل شایع
از علل و عوامل شایع این بیماری می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
- ویروس
ویروسی که روده را آلوده می‌کند، معمولاً دو روز طول می‌کشد، و به آن آنفولانزای روده و یا آنفولانزای معده می‌گویند.
- دیابت
- بعضی از داروها مانند داروهاي ضد اسید، آنتي‌بيوتيك‌ها يا داروهاي ضد سرطان
- رادیوتراپی
- پرکاری تیروئید
- بعضی از انواع سرطان
- مصرف بیش‌ازحد ملین
- مصرف الکل
- جراحی دستگاه گوارش
- مسمومیت‌های غذایی
- عفونت از طریق سایر موجودات زنده
- خوردن غذاهایی که دستگاه گوارش را به هم می‌ریزد مانند آلو يا حبوبات یا نوشيدن آب نهرها، چشمه‌ها، يا چاه‌ها كه تصفيه نشده‌اند.
- آلرژی به بعضی از غذاهای خاص
- بیماری‌های روده مانند بیماری کرون، کولیت اولسراتیو یا بیماری التهابی روده
- ناراحتي عاطفي يا استرس حاد
- بيماري يا تومور لوزالمعده بدخيم يا خوش‌خيم
- محيط زندگي شلوغ
- مسافرت به كشورها ديگر
- عدم جذب (زمانی که بدن نمی‌تواند مواد مغذی خاص رژیم غذایی را جذب کند)
علایم و نشانه ها
شایع ترین علایم در شروع بیماری عبارتند از:
نشانه‌های اسهال ساده:
- نفخ و درد شکم همراه با دل‌پیچه
- مدفوع شل یا رقیق
- مدفوع آبکی
- احساس احتیاج سریع به مدفوع کردن و گاهي ناتواني در كنترل اجابت مزاج
- تهوع و استفراغ
نشانه‌های اسهال پیچیده:
- نشانه های اسهال ساده
- خون، بلغم یا غذای هضم نشده در مدفوع
- کاهش وزن
- تب
اسهال مداوم باعث از دست دادن مقادیر زیادی آب و مواد مغذی از بدن می شود. اگر در روز بیش از سه بار مدفوع اسهالی دفع شود و مایعات کافی دریافت نگردد، بدن کم آب و یا بی‌آب شده و بیمار را دچار خطرات جدی می‌کند.
نشانه های کم‌آبی یا بی‌آبی بدن بزرگسالان:
- ادرار کم و تیره
- تپش قلب شدید
- سردرد
- پوست خشک
- کج‌خلقی
- گیجی
نشانه‌های کم‌آبی در کودکان:
- خشک شدن زبان و دهان
- فرورفتگی گونه و چشم‌ها
- بدون اشک و یا کم اشکی
- کاهش تعداد پوشک‌های خیس
- کج‌خلقی یا بی‌میلی
- پوستی که بعد از نیشگون گرفتن و جمع‌کردن دوباره باز نمی‌شود و به حالت اولیه بر نمی گردد.
تشخیص و درمان
تشخیص
پس از اخذ شرح حال کامل و انجام معاینات، ممکن است با نظر پزشک اقدامات زیر برای بیمار انجام شود:
- پرسش در مورد علايم، زمان و مدت اسهال، شدت اسهال و وضعيت سلامت عمومي بيمار
- بررسي آزمايشگاهي نمونه مدفوع
- سایر موارد به صلاحدید پزشک و نیاز بیمار
درمان
با نظر پزشک ممکن است اقدامات زیر برای بیمار انجام شود:
اصولاً اسهال خفیفی که با سایر علایم (تب، دفع خون و …) همراه نباشد، خودبه‌خود بهبود می‌یابد، اما درصورتی‌که حالت آزاردهنده‌ای به خود بگیرد، می‌توان از فرآورده‌های ضد اسهال بهره گرفت. این فرآورده‌ها نیز تنها در درمان شرایط موقت و گذرا توصیه می‌شود. انواع درمان‌هایی که پزشک در صورت ابتلا به اسهال شدید و یا درمان‌نشده استفاده می‌کند، عبارت‌اند از:
- آنتی‌بیوتیک
اگر علت اسهال باکتری یا انگل باشد از آنتی‌بیوتیک استفاده می‌شود ولی تأثیری بر اسهالی که درنتیجه ویروس است، ندارد.
- درمان بیماری‌های اصلی
اگر اسهال درنتیجه بیماری دیگری ازجمله بیماری التهابی روده یا سایر بیماری‌ها باشد، برای درمان اسهال، باید بیماری اصلی را درمان کرد.
- تغییر داروهای مصرفی
اگر پزشک به این نتیجه برسد که اسهال درنتیجه استفاده از داروهای خاصی همچون آنتی‌بیوتیک و … است، ممکن است، میزان مصرف دارو را کاهش داده و یا دارویی دیگر تجویز نماید.
- درمان برای جایگزین کردن مایعات بدن
اسهال باعث از دست دادن مقدار زیادی از آب و املاح بدن می شود. در این‌گونه موارد می‌توان با نوشیدن انواع مایعات و یا استفاده از محلول‌های خوراکی نظیر ORS، آب و املاح ازدست‌رفته بیماری اسهال را جبران کرد.
- سرم
زمانی که اسهال شدید همراه با استفراغ باشد، از سرم استفاده می شود.
توجه: در صورت عدم دسترسی به پودر بسته‌بندی‌شده ORS، می‌توان از دستور زیر برای تهیه آن استفاده کرد:
دو قاشق مرباخوری شکر، یک قاشق چای‌خوری نمک، نصف قاشق چای‌خوری جوش‌شیرین، چهار لیوان آب جوشیده سرد شده و یا آب‌میوه را باهم مخلوط کرده و در یخچال قرار داد تا خنک شود، به‌خصوص برای بچه‌ها حتماً خنک‌باشد تا بتواند آن را بخورند.
- نوشیدن مایعات
- استراحت
- رژیم غذایی مناسب و مصرف مایعات، غذاهای کم‌حجم، ولی مقوی و پرهیز از مصرف سبزی‌ها و میوه های خام
توجه:
- از مصرف مواد ملین مثل آلو خودداری شود.
- از مصرف بعضی از غذاهای خاص از قبیل غذاهای چرب، پر فیبر و پر چاشنی خودداری شود.
- مصرف غذاهای نیمه جامد و کم فیبر را کم‌کم افزایش داده و شروع به مصرف نان تست‌شده، تخم‌مرغ، برنج یا مرغ نمود.
- اگر همراه اسهال، تهوع وجود داشته باشد، تنها جویدن قطعات كوچك يخ کافی است.
- اگر تهوع وجود ندارد، تنها مايعات شفاف به‌طور تدريجي نوشیده شود تا زماني كه اسهال برطرف گردد، مانند چاي، سوپ، يا ژلاتين
- پس از رفع علايم، غذاهاي نرم مانند غلات، برنج، تخم‌مرغ و سيب‌زميني پخته‌شده و نيز ماست به مدت 1 الی 2 روز توصیه می شود.
- دو تا سه روز پس از رفع اسهال، رژيم غذايي عادي از سر گرفته می شود. البته بهتر است از مصرف ميوه، الكل و غذاهاي پر ادويه تا چند روز ديگر پرهيز گردد.
- استفاده از كمپرس داغ، شيشه آب داغ، يا کیسه آب گرم
در صورت وجود دل پیچه، روی شکم قرار داده شود.
- خودداری از مصرف کافئین و الکل، شیر و محصولات لبنی
توجه: در مورد شیرخوارانی که از شیر مادر تغذیه می‌کنند، به‌هیچ‌عنوان نباید شیر مادر را قطع نمود.
برای کودکانی که با شیر خشک تغذیه می‌شوند، طبق تجویز پزشک نوع مناسب‌تری از شیر خشک توصیه می‌شود.
- سایر موارد به صلاحدید پزشک و نیاز بیمار
عوارض احتمالی
از عوارض احتمالی این بیماری می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
- ایجاد کم‌آبی بدن
- زخم در ناحیه مقعد
زمان مراجعه به پزشک
در صورت ایجاد علایم زیر حتما به پزشک یا مرکز درمانی مراجعه کنید:
- در صورت مشاهده علایم و نشانه های ذکر شده که می تواند نشان دهنده بیماری باشد.
- در صورت مشاهده علایم زیر پس از تشخیص بیماری:
- ادامه اسهال بيش از 48 ساعت
- ظهور مخاط، خون، چرک يا كرم در مدفوع
- تب 3/38 درجه سانتی‌گراد یا بالاتر
- درد شديد شكم يا راست‌روده
- وجود علايم کم‌آبی مانند خشكي دهان، پوست چروكيده، تشنگي شديد، ادرار كم يا به‌کلی عدم وجود ادرار
- استفراغ
- ابتلای سایر افراد به اسهال مشابه
- سن بالای 50 سال
- اگر فرد دچار اسهال به تازگی از سی‌سی‌یو یا آی سی یو مرخص شده
- مصرف کورتون یا سایر داروهای تضعیف‌کننده سیستم ایمنی
- سایر علایم و مواردی که پزشک یا تیم پزشکی برای مراجعه مجدد توصیه نموده است.
- تماس با اورژانس 115 در موارد اورژانسی
توجه:
- اگر کودک دچار اسهال شده است: نباید فراموش کرد که اسهال ویروسی به‌ظاهر ساده، هنوز هم شایع‌ترین علت مرگ‌ومیر کودکان شهری و روستایی است.
پیشگیری
جهت پیشگیری از این بیماری می‌توان اقدامات زیر را انجام داد:
- شست و شوی مرتب دست‌ها (شستن دست‌ها با کف و صابون به‌طوری‌که حداقل 20 ثانیه صابون بر روی دست‌ها مالیده شود).
- شست و شوی دست‌ها قبل و بعد از آماده کردن غذا
- شست و شوی دست‌ها بعد از تماس با گوشت خام، رفتن به دستشویی، تعویض پوشک، عطسه، سرفه و پاک کردن بینی
- استفاده از ضدعفونی‌کننده‌های دست هنگامی‌که شستن دست‌ها امکان پذیر نیست
- مصرف غذا بعد از پختن و یا گرم کردن آن و یا نگهداری داخل فریز یا یخچال
- شست و شو و تمیز نمودن وسایل پخت غذا
- آب‌کردن یخ غذاهای فریز شده توسط یخچال یا با یک‌کاسه آب‌خنک (مستقیماً بر روی شعله گذاشته نشود)
چند توصیه جهت پیشگیری از اسهال در مسافرت:
- مصرف غذاهای گرم و خوب پخته‌شده
- خودداری از مصرف غذاهاي خام و نيم‌پز مانند غذاهاي دريايي، غذاهاي بوفه‌اي يا پيك‌نيكي كه چندين ساعت در بيرون رها شده‌اند و غذاهايي كه فروشندگان دوره‌گرد مي‌فروشند.
- مصرف آب، نوشابه و دوغ به‌صورت دربسته و کارخانه‌ای (آب جوش، قهوه و یا چای مشکلی نداشته و می‌توان مصرف نمود).
- خودداری از مصرف سبزی‌ها و میوه‌های خام، مگر اینکه بتوان پوستش را جدا کرد.